Clement of Alexandria was a major early Church father. He addressed
sexuality in some detail. In this chapter of his work Paidogogus,
he discusses the "natural" use of sex and has an extended
discussion of homosexual activity, including his famous use of
"natural" examples against homosexual sex - the supposed
new anus grown each year by a hare and the sex-changing of the
hyena. Unfortunately, in the Ante-Nicene Fathers (1885) text available, this passage is considered so shocking it is given
in Latin (not the original Greek). If any reader wishes to submit
a translation here, I will gladly add it. I do not have the time
to do it. For the Greek text see Migne PG 8: 497-505. An English
translation of the whole by Simon Woods is in Christ the Educator,
Vol 23, of the Fathers of the Church series, (New York:
1954). There is also a partial translation in John Boswell's Christianity,
Social Tolerance and Homosexuality, (Chicago: 1980), 355-359.
CHAP. X. [3]--QUAENAM DE PROCREATIONE LIBERORUM TRACTANDA SINT.
Tempus autem opportunum conjunctionis solis iis relinquitur considerandum,
qui juncti sunt matrimonio; qui autem matrimonio juncti sunt,
iis scopus est et institutum, liberorum susceptio finis autem,
ut boni sint liberi: quemadmodum agricolae seminis quidem dejectionis
causa est, quod nutrimenti habendi curam gerat; agriculturae autem
finis est, fructuum perceptio. Multo autem melior est agricola,
qui terrain colit animatam: ille enim ed tempus alimentum expetens,
hic veto ut universum permanent, curam gerens, agricolae officio
fungitur: et ille quidem propter se, hic veto propter Deum plantat
ac seminat. Dixit enim: "Multiplicemini;"[5] ubi hoc
subaudiendum est: "Et ea ratione fit homo Dei imago, quatenus
homo co-operatur ad generationem hominis." Non est quaelibet
terra apta ad suscipienda semina: quod si etiam sit quaelibet,
non tamen eidem agricolae. Neque veto seminandum est supra petram,
neque semen est contumlia afficiendum, quod quidem dux est et
princeps generationis, estque substantia, quae simul habet insitas
nature rationes. Quae sunt autem secundum naturam rationes, absque
ratione praeternaturalibus mandando meatibus, ignominia afficere,
valde est impium. Videte itaque quomodo sapientissimus Moyses
infrugiferam aliquando sationem symbolice repulerit: "Non
comedes, inquiens, leporem, nec hyaenam."[6] Non vult homines
esse qualitatis eorum participes, neque eis aequalem gustare libidinem:
haec enim animalia ad explendum coitum venereum feruntur insano
quodam furore. Ac leporem quidem dicunt quotannis multiplicare
anum, pro numero annorum, quos vixit, habentem foramina: et ea
ratione dum leporis esum prohibet, significat se dehortari puerorum
amorem. Hyaenam autem vicissim singulis annis masculinum sexum
mutare in femininum: significare autem non esse illi ad adulteria
prorumpendum, qui ab hyaena abstinet.[7]
Well, I also agree that the consummately wise Moses confessedly
indicates by the prohibition before us, that we must not resemble
these animals; but I do not assent to the explanation of what
has been symbolically spoken. For nature never can be forced to
change. What once has been impressed on it, may not be transformed
into the opposite by passion. For passion is not nature, and passion
is wont to deface the form, not to cast it into a new shape. Though
many birds are said to change with the seasons, both in colour
and voice, as the blackbird (<greek>kossufos</greek>),
which becomes yellow from black, and a chatterer from a singing-bird.
Similarly also the nightingale changes by turns both its colour
and note. But they do not alter their nature itself, so as in
the transformation to become female from male. But the new crop
of feathers, like new clothes, produces a kind of colouring of
the feathers, and a little after it evaporates in the rig-our
of winter, as a flower when its colour fades. And in like manner
the voice itself, injured by the cold, is enfeebled. For, in consequence
of the outer skin being thickened by the surrounding air, the
arteries about the neck being compressed and filled, press hard
on the breath; which being very much confined, emits a stifled
sound. When, again, the breath is assimilated to the surrounding
air and relaxed in spring, it is freed from its confined condition,
and is carried through the dilated, though till then obstructed
arteries, it warbles no longer a dying melody, but now gives forth
a shrill note; and the voice flows wide, and spring now becomes
the song of the voice of birds.
Nequaquam ergo credendum est, hyaenam unquam mutare naturam: idem
enim animal non habet simul ambo pudenda maris et feminae, sicut
nonnulli existimarunt, qui prodigiose hermaphroditos finxerunt,
et inter marem et feminam, hanc masculo-feminam naturam innovarunt.
Valde autem falluntur, ut qui non animadverterint, quam sit filiorum
amans omnium mater et genetrix Natura: quoniam enim hoc animal,
hyaena inquam, est salacissimum, sub cauda ante excrementi meatum,
adnatum est ei quoddam carneum tuberculum, feminino pudendo figura
persimile. Nullum autem meatum habet haec figura carnis, qui in
utilem aliquam desinat partem, vel in matricem inquam, vel in
rectum intestinum: tantum habet magnam concavitatem, quae inanem
excipiat libidinem, quando aversi fuerint meatus, qui in concipiendo
fetu occupati sunt. Hoc ipsum autem et masculo et feminae hyaenae
adnatum est, quod sit insigniter pathica: masculus enim vicissim
et agit, et patitur: unde etiam rarissime inveniri potest hyaena
femina: non enim frequenter concipit hoc animal, cum in eis largiter
redundet ea, quae praeter naturam est, satio. Hac etiam ratione
mihi videtur Plato in Phoedro, amorem puerorum repellens, eum
appellate bestiam, quod frenum mordentes, qui se voluptatibus
dedunt, libidinosi, quadrupedum coeunt more, et filios seminare
conantur. Impios "autem tradidit Deus," ut air Apostolus,[1]
"in perturbationes ignominiae: nam et feminae eorum mutaverunt
naturalem usum in eum, qui est procter naturam: similiter autem
et masculi eorum, relicto usu naturali, exarserunt in desiderio
sui inter se invicem, masculi in masculos turpitudinem operantes,
et mercedem, quam oportuit, erroris sui in se recipientes."
At vero ne libidinosissimis quidem animantibus concessit natura
in excrementi meatum semen immittere: urina enim in vesicam excernitur,
humefactum alimentum in ventrum, lacryma vero in oculum, sanguis
in venas, sordes in aures, mucus in hares defertur: fini autem
recti intestini, sedes cohaeret, per quam excrementa exponuntur.
Sola ergo varia in hyaenis natura, superfluo coitui superfluam
hanc partem excogitavit, et ideo est etiam aliquantisper concavum,
ut prurientibus partibus inserviat, exinde autem excaecatur concavitas:
non fuit emm res fabricata ad generationem. Hinc nobis manifestum
atque adeo in confesso est, vitandos esse cum masculis concubitus,
et infrugiferas sationes, et Venerem praeposteram, et quae natura
coalescere non possunt, androgynorum conjunctiones, ipsam naturam
sequentibus, quae id per partium prohibet constitutionem, ut quae
masculum non ad semen suscipiendum, sed ad id effundendum fecerit.
Jeremias autem, hoc est, per ipsum loquens Spiritus, quando dicit:
"Spelunca hyaenae facta est domus mea,"[2] id quod ex
mortuis constabat corporibus detestans alimentum, sapienti allegoria
reprehendit cultum simulacrorum: vere enim oportet ab idolis esse
puram domum Dei viventis. Rursus Moyses lepore quoque vesci prohibet.
Omni enim tempore coit lepus, et salit, assidente femina, earn
a tergo aggrediens: est enim ex iis, quae retro insiliunt. Concipit
autem singulis mensibus, et superfetat; init autem, et parit;
postquam autem peperit, statim a quovis initur lepore (neque enim
uno contenta est matrimonio) et rursus concipit, adhuc lactans:
habet enim matricem, cui sunt duo sinus, et non unus solus matricis
vacuus sinus, est ei sufficiens sedes ad receptaculure coitus
(quidquid enim est vacuum, desiderat repleri); verum accidit,
ut cure uterum gerunt, altera pars matricis desiderio teneatur
et libidine furiat; quocirca fiunt eis superfetationes. A vehementibus
ergo appetitionibus, mutuisque congressionibus, et cure praegnantibus
feminis conjunctionibus, alternisque initibus, puerorumque stupris,
adulteriis et libidine abstinere, hujus nos aenigmatis adhortata
est prohibitio. Idcirco aperte, et non per renigmata Moyses prohibuit,
"Non fornicaberis; non moechaberis; pueris stuprum non inferes,"[3]
inquiens. Logi itaque praescriptum totis viribus observandum,
neque quidquam contra leges ullo modo faciendum est, neque mandata
sunt infirmanda. Malae enim. cupiditati nomen est <greek>ubris</greek>,
"petulantia;" et equum cupiditatis, "petulantem"
vocavit Plato, cure legissit, "Facti estis mihi equi furentes
in feminas."[4] Libidines autem supplicium notum nobis facient
illi, qui Sodomam accesserunt, angeli. Li eos, qui probro illos
afficere voluerunt, una cum ipsa civitate combusserunt, evidenti
hoc indicio ignem, qui est fructus libidinis, describentes. Quae
enim veteribus acciderunt, sicut ante diximus, ad nos admonendos
scripta sunt, ne eisdem teneamur vitiis, et caveamus, ne in poenas
similes incidamus. Oportet autem filios existimare, pueros; uxores
autem alienas intueri tanquam proprias filias: voluptates quippe
continere, ventrique et iis quae sunt infra ventrem, dominari,
est maximi imperii. Si enim ne digitum quidem temere movere permittit
sapienti ratio, ut confitentur Stoici, quomodo non multo magis
iis, qui sapientiam persequuntur, in eam, qua coitur, particulam
dominatus est obtinendus? Atque hac quidem de causa videtur esse
nominatum pudendum, quod hac corporis parte magis, quam qualibet
alia, cum pudore utendum sit; natura enim sicut alimentis, ita
etiam legitimis nuptiis, quantum convenit, utile est, et decet,
nobis uti permisit: permisit autem appetere liberorum procreationem.
Quicumque autem, quod modum excedit, persequuntur, labuntur in
eo quod est secundum naturam, per congressus, qui sunt praeter
leges, seipsos laedentes. Ante omnia enim recte habet, ut nunquam
cure adolescentibus perinde ac cum feminis, Veneris utamur consuetudine.
Et ideo "non esse in petris et lapidibus seminandum"
dicit, qui a Moyse factus est philosophus, "quoniam nunquam
actis radicibus genitalem sit semen naturam suscepturum."
Logos itaque per Moysen appertissime praecepit: "Et cure
masculo non dormies feminino concubitu: est enim abominatio."[1]
Accedit his, quod "ab omni quoque arvo feminino esse abstinendum"
praeterquam a proprio, ex divinis Scripturis colligens praeclarus
Plato consuluit lege illinc accepta: "Et uxori proximi tui
non dabis concubitum seminis, ut polluaris apud ipsam.[2] Irrita
autem sunt et adulterina concubinarum semina. Ne semina, ubi non
vis tibi nasci quod seminatum est. Neque ullam omnino tange mulierem,
praeterquam tuam ipsius uxorem," ex qua sola tibi licet carnis
voluptates percipere ad suscipiendam legitimam successionem. Haec
enim Logo sola sunt legitima. Eis quidem certe, qui divini muneris
in producendo opificio sunt participes, semen non est abjiciendum,
neque injuria afficiendum, neque tanquam si cornibus semen mandes
seminandum est. Hic ipse ergo Moyses cum ipsis quoque prohibet
uxoribus congredi, si forte eas detineant purgationes menstruae.
Non enim purgamento corporis genitale semen, et quod mox homo
futurum est, polluere est aequum, nec sordido materiae profluvio,
et, quae expurgantur, inquinamentis inundare ac obruere; semen
autem generationis degenerat, ineptumque redditur, si matricis
sulcis privetur. Neque vero ullum unquam induxit veterum Hebraeorum
coeuntem cum sua uxore praegnante. Sola enim voluptas, si quis
ea etiam utatur in conjugio, est praeter leges, et injusta, eta
ratione aliena. Rursus autem Moyses abducit viros a praegnantibus,
quousque pepererint. Revera enim matrix sub vesica quidem collocata,
super intestinum autem, quod rectum appellatur, posita, extendit
collum inter humeros in vesica; et os colli, in quod venit semen,
impletum occluditur, illa autem rursus inanis redditur, cum partu
purgata fuerit: fructu autem deposito, deinde semen suscipit.
Neque vero nobis turpe est ad auditorum utilitatem nominare partes,
in quibus fit fetus conceptio, quae quidem Deum fabricari non
puduit. Matrix itaque sitiens filiorum procreationem, semen suscipit,
probrosumque et vituperandum negat coitum, post sationem ore clauso
omnino jam libidinem excludens. Ejus autem appetitiones, quae
prius in amicis versabantur complexibus, intro conversae, in procreatione
sobolis occupatae, operantur una cum Opifice. Nefas est ergo operantem
jam naturam adhuc molestia afficere, superflue ad petulantem prorumpendo
libidinem. Petulantia autem, quae multa quidem habet nomina, et
multas species, cure ad hanc veneream intemperantiam deflexerit,
<greek>lagneia</greek>, id est "lascivia,"
dicitur; quo nomine significatur libidinosa, publica, et incesta
in coitum propensio: quae cum aucta fuerit, magna simul morborum
convenit multitudo, obsoniorum desiderium, vinolentia et amor
in mulieres; luxus quoque, et simul universarum voluptatum studium;
in quae omnia tyrannidem obtinet cupidity. His autem cognatae
innumerabiles augentur affectiones, ex quibus mores intemperantes
ad summum provehuntur. Dicit autem Scriptura: "Parantur intemperantibus
flagella, et supplicia humeris insipientium:"[3] vires intemperantiae,
ejusque constantem tolerantiam, vocans "humeros insipientium."
Quocirca, "Amove a servis tuis spes inanes, et indecoras,"
inquit, "cupiditates averte a me. Ventris appetitio et coitus
ne me apprehendant."[4] Longe ergo sunt arcenda multifaria
insidiatorum maleficia; non ad solam enim Cratetis Peram, sed
etiam ad nostram civitatem non navigat stultus parasitus, nec
scortator libidinosus, qui posteriori delectatur parte: non dolosa
meretrix, nec ulla ejusmodi alia voluptatis bellua. Multa ergo
nobis per totam vitam seminetur, quae bona sit et honesta, occupatio.
In summa ergo, vel jungi matrimonio, vel omnino a matrimonio purum
esse oportet; in quaestione enim id versatur, et hoc nobis declaratum
est in libro De continentia. Quod si hoc ipsum, an ducenda sit
uxor. veniat in considerationem: quomodo libere permittetur, quemadmodum
nutrimento, ita etiam coitu semper uti, tanquam re necessaria?
Ex eo ergo videri possunt nervi tanquam stamina distrahi, et in
vehementi congressus intensione disrumpi. Jam vero offundit etiam
caliginem sensibus, et vires enervat. Patet hoc et in animantibus
rationis expertibus, et in iis, quae in exercitatione versantur,
corporibus; quorum hi quidem, qui abstinent, in certaminibus superant
adversarios; illa vero a coitu abducta circumaguntur, et tantum
non trahuntur, omnibus viribus et omni impetu tandem quasi enervata.
"Parvam epilepsiam" dicebat "coitum" sophista
Abderites morbum immedicabilem existimans. Annon enim consequuntur
resolutiones, quae exinanitionis ejusque, quod abscedit, magnitudini
ascribuntur? "homo enim ex homine nascitur et evellitur."
Vide damni magnitudinem: totus homo per exinanitionem coitus abstrahitur.
Dicit enim: "Hoc nunc os ex ossibus meis, et caro ex came
mea."[1] Homo ergo tantum exinanitur semine, quantus videtur
corpore; est enim generationis initium id, quod recedit: quin
etiam conturbat ebullitio materiae et compagem corporis labefactat
et commovet. Lepide ergo ille, qui interroganti, "Quomodo
adhuc se haberet ad res venereas," respondit: "Bona
verba, quaeso: ego vero lubentissime isthinc, tanquam ab agresti
et insano domino, profugi." Verum concedatur quidem et admittatur
matrimonium: vult enim Dominus humanum genus repleri; seal non
dicit, Estote libidinosi: nec vos, tanquam ad coitum natos, voluit
esse deditos voluptati. Pudore autem nos afficiat Paedagogus,
clamans per Ezechielem: "Circumcidamini fornicationem vestram."
Aliquod tempus ad seminandum opportunum habent quoque rationis
expertia animantia. Aliter autem coire, quam ad liberorum procreationem,
est facere injuriam naturae;[2] qua quidem oportet magistra, quas
prudenter introducit temporis commoditates, diligenter observare,
senectutem, inquam, et puerilem aetatem. His enim nondum concessit,
illos autem non vult amplius uxores ducere. Seal non vult homines
semper dare operam matrimonio. Matrimonium autem est filiorum
procreationis appetitio, non inordinata seminis excretio, quae
est et praeter leges eta ratione aliena. Secundum naturam autem
nobis vita universa processerit,[3] si et ab initio cupiditates
contineamus, et hominum genus, quod ex divina providentia nascitur,
improbis et malitiosis non tollamus artibus: eae enim, ut fornicatiohem
celent, exitialia medicamenta adhibentes, quae prorsus in perniciem
ducunt, simul cum fetu omnem humanitatem perdunt. Caeterum, quibus
uxores ducere concessum est, iis Paedagogo opus fuerit, ut non
interdiu mystica naturae celebrentur orgia, nec ut aliquis ex
ecclesia, verbi gratia, aut ex foro mane rediens, galli more coeat,
quando orationis, et lectionis, et eorum quae interdiu facere
convenit, operum tempus est. Vespere autem oportet post convivium
quiescere, et post gratiarum actionem, quae fit Deo pro bonis
quae percepimus. Non semper autem concedit tempus natura, ut peragatur
congressus matrimonii; est enim eo desiderabilior conjunctio,
quo diuturnior. Neque vero noctu, tanquam in tenebris, immodeste
sese ac imtemperanter gerere oportet, sed verecundia, ut quae
sit lux rationis, in animo est includenda. Nihil enim a Penelope
telam texente differemus, si interdiu quidem texamus dogmata temperantiae;
noctu autem ea resolvamus, cum in cubile venerimus. Si enim honestatem
exercere oportet, multo magis tuae uxori honestas est ostendenda,
inhonestas vitando conjunctiones: et quod caste cum proximis verseris,
fide dignum e domo adsit testimonium. Non enim potest aliquid
honestum ab ea existimari, apud quam honestas in acribus illis
non probatur certo quasi testimonio voluptatibus. Benevolentia
autem quae praeceps fertur ad congressionem, exiguo tempore floret,
et cum corpore consenescit; nonnunquam autem etiam praesenescit,
flaccescente jam libidine, quando matrimonialem temperantiam meretriciae
vitiaverint libidines. Amantium enim corda sunt volucria, amorisque
irritamenta exstinguuntur saepe poenitentia; amorque saepe vertitur
in odium, quando reprehensionera senserit satietas. Impudicorum
vero verborum, et turpium figurarum, meretriciorumque osculomm,
et hujusmodi lasciviarum nomina ne sunt quidem memoranda, beatum
sequentibus Apostolum, qui aperte dicit: "Fornicatio autem
et omnis immunditia, vel plura habendi cupiditas, ne nominetur
quidem in vobis, sicut decet saneros."[4] Recte ergo videtur
dixisse quispiam: "Nulli quidem profuit coitus, recte autem
cum eo agitur, quem non laeserit." Nam et qui legitimus,
est periculosus, nisi quatenus in liberorum procreatione versatur.
De eo autem, qui est praeter leges, dicit Scriptura: "Mulier
meretrix apro similis reputabitur. Quae autem viro subjecta est,
turris est mortis iis, qui ea utuntur." Capro, vel apro,
meretricis comparavit affectionem. "Mortem" autem dixit
"quaesitam," adulterium, quod committitur in meretrice,
quae custoditur. "Domum" autem, et "urbem,"
in qua suam exercent intemperantiam. Quin etiam quae est apud
vos poetica, quodammodo ea exprobrans, scribit:--
Tecum et adulterium est, tecum coitusque nefandus,
Foedus, femineusque, urbs pessima, plane impura.
Econtra autem pudicos admiratur:--
Quos desiderium tenuit nec turpe cubilis
Alterius, nec tetra invisaque stupra rulerunt
Ulla unquam maribus.
(5)For many think such things to be pleasures only which are against
nature, such as these sins of theirs. And those who are better
than they, know them to be sins, but are overcome by pleasures,
and darkness is the veil of their vicious practices. For he violates
his marriage adulterously who uses it in a meretricious way, and
hears not the voice of the Instructor, crying, "The man who
ascends his bed, who says in his soul, Who seeth me? darkness
is around me, and the walls are my covering, and no one sees my
sins. Why do I fear lest the Highest will remember?"[6] Most
wretched is such a man, dreading men's eyes alone, and thinking
that he will escape the observation of God. "For he knoweth
not," says the Scripture, "that brighter ten thousand
times than the sun are the eyes of the Most High, which look on
all the ways of men, and cast their glance into hidden parts."
Thus again the Instructor threatens them, speaking by Isaiah:
"Woe be to those who take counsel in secret, and say, Who
seeth us? "[1] For one may escape the light of sense, but
that of the mind it is impossible to escape. For how, says Heraclitus,
can one escape the notice of that which never sets? Let us by
no means, then, veil our selves with the darkness; for the light
dwells in us. "For the darkness," it is said, "comprehendeth
it not."[2] And the very night itself is illuminated by temperate
reason. The thoughts of good men Scripture has named "sleepless
lamps;"[3] although for one to attempt even to practise concealment,
with reference to what he does, is confessedly to sin. And every
one who sins, directly wrongs not so much his neighbour if he
commits adultery, as himself, because he has committed adultery,
besides making himself worse and less thought of. For he who sins,
in the degree in which he sins, becomes worse and is of less estimation
than before; and he who has been overcome by base pleasures, has
now licentiousness wholly attached to him. Wherefore he who commits
fornication is wholly dead to God, and is abandoned by the Word
as a dead body by the spirit. For what is holy, as is right, abhors
to be polluted. But it is always lawful for the pure to touch
the pure. Do not, I pray, put off modesty at the same time that
you put off your clothes; because it is never right for the just
man to divest himself of continence. For, lo, this mortal shall
put on immortality; when the insatiableness of desire, which rushes
into licentiousness, being trained to self-restraint, and made
free from the love of corruption, shall consign the man to everlasting
chastity. "For in this world they marry and and are given
in marriage."[4] But having done with the works of the flesh,
and having been clothed with immortality, the flesh itself being
pure, we pursue after that which is according to the measure of
the angels.
Thus in the Philebus, Plato, who had been the disciple of the
barbarian(5) philosophy, mystically called those Atheists who
destroy and pollute, as far as in them lies, the Deity dwelling
in them--that is, the Logos--by association with their vices.
Those, therefore, who are consecrated to God must never live mortally
(<greek>qnhtws</greek>). "Nor," as Paul
says, "is it meet to make the members of Christ the members
of an harlot; nor must the temple of God be made the temple of
base affections."[6] Remember the four and twenty thousand
that were rejected for fornication.[7] But the experiences of
those who have committed fornication, as I have already said,
are types which correct our lusts. Moreover, the Paedagogue warns
us most distinctly: "Go not after thy lusts, and abstain
from thine appetites;[8] for wine and women will remove the wise;
and he that cleaves to harlots will become more daring. Corruption
and the worm shall inherit him, and he shall be held up as public
example to greater shame."[9] And again--for he wearies not
of doing good"He who averts his eyes from pleasure crowns
his life."
Non est ergo justum vinci a rebus venereis, nec libidinibus stolide
inhiare, nec a ratione alienis appetitionibus moveri, nec desiderare
pollui. Ei autem soli, qui uxorem duxit, ut qui tune sit agricola,
serere permissum est; quando tempus sementem admittit. Adversus
aliam autem intemperantiam, optimum quidem est medicamentum, ratio.[10]
Fert etiam auxilium penuria satietatis, per quam accensae libidines
prosiliunt ad voluptates.
From Clement of Alexandria, Paidogogus, trans in Ante-Nicene
Fathers, Vol 2, pp259-263
HTML. Paul Halsall, 1997
Source.
From: Migne PG 8: 497-505. An English
translation of the whole by Simon Woods is in Christ the Educator,
Vol 23, of the Fathers of the Church series, (New York:
1954). There is also a partial translation in John Boswell's Christianity,
Social Tolerance and Homosexuality, (Chicago: 1980), 355-359.
This text is part of the Internet
History Sourcebooks Project. The Sourcebooks are collections of public domain and
copy-permitted texts related to all aspects of history.
Unless otherwise indicated the specific electronic form of the document is copyright.
Permission is granted for electronic copying, distribution in print form for educational
purposes and personal use. If you do reduplicate the document, indicate the source. No
permission is granted for commercial use.
© Paul Halsall, 2023
